Wykład prof. K. Ciernickiej

„W sidłach niewoli, w walce omdlały,
wygnany z własnych, ojczystych stron,
gniazdo założył raz Orzeł Biały
wśród czarnych kruków, sępów i wron.
I tu, wśród obcych, polskie orlęta
w złą noc niewoli znalazły schron […].
Słowo – znak, niby sztandar je wiodło
a było mocne i brzmiało: RODŁO”.

Takie słowa zawiera pierwsza strofa naszego wspaniałego „Hymnu Smoleniaków”. Śpiewamy je przy okazji wzniosłych chwil i obchodów rocznic chlubnych wydarzeń. Jednak – czy dostatecznie dobrze rozumiemy ich znaczenie?; o jakie „sidła i złą noc niewoli” chodzi?; czym był wówczas „ów znak – słowo”?

Rodło to znak założonego w 1922 roku Związku Polaków w Niemczech. Wyraża on łączność naszych rodaków z polskim narodem i jego kulturą: na czerwonym tle widać stylizowany bieg Wisły z zaznaczonym Krakowem jako kolebką kultury polskiej. Autorką projektu graficznego była Janina Kłopocka, zaś nazwę zaproponował Edmund Osmańczyk.
Rodło stało się symbolem wszystkich polskich organizacji, działających w Rzeszy, zaś Polaków z Niemiec nazywano „Rodłakami”. 5 sierpnia 1934 roku na II Zjeździe Polaków z Zagranicy, jaki odbył się w Warszawie, nasi rodacy z Rzeszy, wystąpiwszy z własnymi, oryginalnymi sztandarami, dokonali uroczystych zaślubin Rodła z Wisłą. Znak ten jest nierozerwalnie związany z tradycją I Polskiego Gimnazjum na terenie Niemiec, którego kontynuacją jest właśnie nasze I Liceum Ogólnokształcące, a symbol Rodła występuje na tarczy szkolnej Smoleniaków. Wróćmy na chwilę do tamtych lat i okoliczności założenia naszej szkoły…

Po trzech powstaniach śląskich, w 1921 roku dokonano podziału Śląska, w wyniku którego Bytom znalazł się poza granicami państwa polskiego.

Nasi rodacy zostali pozbawieni po raz kolejny swej Ojczyzny – nie było tu już Rzeczypospolitej!… Niemal cała inteligencja polska opuściła tereny Rzeszy Niemieckiej, w obawie przed represjami władz, społeczeństwo nasze, skupione na Górnym Śląsku, musiało zatem zorganizować własne szkolnictwo średnie.

Dzięki staraniom Polskiego Towarzystwa Szkolnego i Związku Polaków w Niemczech 8 listopada 1932 roku uroczyście otwarto Pierwsze Prywatne Polskie Gimnazjum Męskie na terenie Niemiec. W tym roku obchodzimy zatem 75- lecie istnienia naszej szkoły. Fakt, że gimnazjum to powstało w Bytomiu nie był przypadkowy – tu istniało silnie zakorzenione poczucie więzi z własnym narodem, doskonała organizacja polityczna Polaków, tradycja powstańcza, tu mieściła się też siedziba Polskiego Komisariatu Plebiscytowego i Polsko- Katolickiego Towarzystwa Szkolnego; nie bez znaczenia była również bliskość granicy polsko- niemieckiej.

W Bytomiu, po likwidacji wydawnictwa “Katolik”, w jego gmachu u zbiegu ulic Strzelców Bytomskich i Alei Legionów, stworzono siedzibę szkoły; powstały też dwa internaty przy ulicy Olejniczaka i Gliwickiej.

Niemcom od początku niebezpieczna wydawała się nazwa polskiej szkoły, którą w ciągu 7 lat istnienia zmieniano pięciokrotnie:
w 1932 roku na: Polskie Gimnazjum Prywatne – Bytom Górny Śląsk, następnie – Wyższą Szkołę Męską z gimnazjalnym programem i polskim językiem nauczania; w 1933 – na Wyższą Szkołę Prywatną z gimnazjalnym programem nauczania w Bytomiu; w 1936 – na: Prywatne Gimnazjum z polskim językiem nauczania w Bytomiu, zaś w 1938 roku – na: Prywatną Wyższą Szkołę dla chłopców z polskim językiem nauczania – Beuthen O/S.

Dyrektorami gimnazjum byli: Miłosz Sołtys, Wiktor Nechay de Falseis, Florian Kozanecki i Piotr Miętkiewicz. W gimnazjum uczyli się mieszkańcy Śląska, ale także: Pomorza, Berlina, Hamburga, Mazur, Łużyc, Nadrenii i Westfalii. Językiem wykładowym był język polski, ale obowiązkowo uczono też niemieckiego.

Pięć “Prawd Polaków”, uchwalonych na Kongresie Polaków w Niemczech, w Berlinie 6 marca 1938 roku, stało się podstawowymi treściami wychowania:

  • Prawda pierwsza: Jesteśmy Polakami.
  • Prawda druga: Wiara Ojców naszych jest wiarą naszych dzieci.
  • Prawda trzecia: Polak Polakowi bratem.
  • Prawda czwarta: Co dzień Polak narodowi służy.
  • Prawda piąta: Polska matką naszą, nie wolno mówić o matce źle.

Władze niemieckie dokonywały częstych zmian kadry nauczycielskiej, wizytowały nieustannie polską placówkę, roztoczyły ścisły nadzór policyjny nad gronem pedagogicznym, uczniami i ich rodzinami, które spotykały liczne represje i szykany (np. zwalniano ich z pracy, nie udzielano zgody na kredyty czy pożyczki, odmawiano przyznania zasiłków rodzinnych). Wprowadzono zakaz noszenia znaków Rodła na terenie szkoły, śpiewania pieśni patriotycznych czy korzystania z podręczników, sprowadzanych z Polski. Zastraszenie potęgować miało także ciągłe utrudnianie zdawania egzaminu maturalnego – abiturienci odpowiadali na pytania wizytatorów niemieckich i żaden z nich nie wiedział, z jakich przedmiotów (spośród 13 ) będzie egzaminowany. A jednak grono pedagogiczne, pomimo licznych represji i kar (jak np. zakaz przebywania na terenie Niemiec, czy też – poza terenem szkoły, a nawet – zakaz nauczania), wielokrotnie wykraczało poza ramy swych codziennych zajęć dydaktycznych, organizując polskie kursy językowe i oświatowe.Gimnazjum stało się symbolem utrwalania i ugruntowywania tradycji polskości na ziemiach niemieckich w burzliwym okresie 20-lecia międzywojennego.

26 sierpnia 1939 roku, w przededniu wręcz wybuchu II wojny światowej, zgodnie z decyzją Związku Polaków w Niemczech, po apelu o godzinie 12.00, zakończono zajęcia w szkole i młodzież odesłano do domów. Pomagali w tym wychowawcy: Stanisław Olejniczak oraz Jan Smoleń.

Nasz patron urodził się w Łysej Górze w Małopolsce. W Polskim Gimnazjum w Bytomiu pracował od 1935 roku, ucząc tu matematyki, fizyki i chemii. Podczas okupacji pełnił funkcję kierownika tajnego nauczania w okręgu krakowskim, zaś po wojnie został pierwszym kuratorem śląskiego okręgu szkolnego. Zginął tragicznie w wypadku samochodowym podczas podróży służbowej w Bytomiu- Karbiu. Jego grób znajduje się w Katowicach przy ulicy Francuskiej.

W 1945 roku gimnazjum reaktywowano i naukę rozpoczęło w nim 200 uczniów, a pierwszy powojenny rok szkolny trwał od kwietnia do lipca. Dawny budynek był doszczętnie zniszczony i 20 stycznia 1946 roku szkołę przeniesiono do opuszczonego przez Rosjan szpitala wojskowego przy ulicy Strzelców Bytomskich 9.

1 września 1946 przyjęła ona imię Jana Smolenia.W 1948 roku nastąpiła reorganizacja – placówka stała się jednolitą szkołą ogólnokształcącą. W październiku 1960 roku uroczyście przejęła sztandar I Gimnazjum Polskiego w Bytomiu. W 1966 oddzielono stopień podstawowy, a w 1983 w miejsce V Liceum Ogólnokształcącego powstało I LO.

Dyrektorzy powojenni na czele z Panią Dyrektor Katarzyną Łozą, do dziś kontynuują chlubną tradycję naszej sławetnej szkoły.

Tekst dodano dzięki uprzejmości pani profesor Karoliny Ciernickiej – bardzo dziękujemy.